Մաքենյաց վանք

Մաքենյաց վանք, Մաքենոցաց վանք, միջնադարյան հայկական առաքելական վանական համալիր Հայաստանի Հանրապետության Գեղարքունիքի մարզի Մաքենիս գյուղի եզրին: Հիշատակվում է վաղ միջնադարից, եղել է Հայաստանի նշանավոր կրոնական և կրթական կենտրոններից:

Ըստ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի՝ Մաքենյաց վանքի առաջնորդ, «Հայրերի հայր» Սողոմոն վարդապետը 701 թվականին կազմել է Տերունական տոների լուսաբանությունը և նահատակների հիշատակարանը՝ Տոնացույցը («Վարք սրբոց» և Հայսմավուրք): 8-9-րդ դարերում Մաքենյաց վանքի դպրոցում ուսանել են Ստեփանոս Սյունեցին (Ստեփանոս Քերթող), Վահան Գողթնացին, կաթողիկոսներ Սողոմոն Ա Գառնեցին, Մաշտոց Ա Եղիվարդեցին:

728 թվականին Ատրպատականից պարսիկ Բաբանի հրոսակները ներխուժել են Գեղարքունիք գավառ, սպանել 15 հզ. հոգու, կողոպտել Մաքենյաց վանքը, այրել ու ավերել վանքի բոլոր շինությունները: Մինչ այդ, խույս տալով վտանգից, Մաքենյաց վանքի միաբանության կեսը, Սողոմոն վարդապետի գլխավորությամբ, տեղափոխվել է Զրեսկ վանքը, մյուս կեսը՝ Արցախի Եղիշե առաքյալի վանքը: Լքված և ավերված վանքը 788 թվականին վերականգնել է Սողոմոն Գառնեցին: 855 թվականին Մաքենյաց վանքում է թաղվել Հովհաննես Դ Ովայեցի կաթողիկոսը, որը վախճանվել էր Գեղարքունիք հովվական այցելության ժամանակ: 9-րդ դարի վերջին Սյունյաց իշխան Գրիգոր Սուփանը Մաքենյաց վանքի միանավ բազիլիկ եկեղեցուն հյուսիս-արևելքից կից սրբատաշ տուֆով կառուցել է Ս. Աստվածածին եկեղեցին, վանքը շրջապատել բարձր պարիսպով: Նա Մաքենյաց վանքին նվիրել է այգիներ՝ Գառնիում, Երևանում, Եղեգիսում, 5 կրպակ՝ Անիում, նախիրներ և այլն:

Մեքենյաց վանքը, հզորանալով, անկախացել է Սյունյաց մետրոպոլիտությունից և իշխել ու հոգևոր ղեկավարություն իրականացրել ողջ Գեղարքունիք գավառում՝ միայն 1513 թվականին ընդունելով Տաթևի վանքի գերակայությունը: 16-րդ դարում այն նորոգել է Մելիքբեկը, 1666 թվականին՝ վանահայր Խաչատուր Ջուղայեցին: 18-րդ դարում Մեքենյաց վանքի թեմում եղել են Գեղարքունիքի 50 գյուղ և 5 անապատ: Վանքում պահվել է «Մաքենյաց ս. Նշան» խաչը՝ Կենաց փայտի մասունքով (բերվել է 11-րդ դար, Եդեսիայից):

Ս. Աստվածածին եկեղեցին գմբեթավոր, արտաքուստ՝ ուղղանկյուն, ներքուստ՝ խաչաձև, եռախորան, արևելքում և հյուսիսարևմտյան անկյունում ավանդատներով հորինվածք ունի: Վանքի հարավարևելյան կողմում կանգուն են միմյանց կից երկու թաղածածկ եկեղեցիներ (10-րդ դար): 1170 թվականին Ներսես Շնորհալին Մեքենյաց վանքում վերցրել է այնտեղ մշակված եկեղեցական կանոնակարգը՝ հայկական մյուս վանքերում կիրառելու համար

Վանեվանի վանք

Վանեվանի վանք, հայկական առաքելական վանական համալիր Հայաստանի հանրապետության Գեղարքունիքի մարզի Արծվանիստ գյուղի արևելյան ծայրամասում։ Հիմնադրվել է վաղ միջնադարում։ Ըստ շինարարական արձանագրության, համալիրի գլխավոր Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կառուցվել է 903 թ հայոց սպարապետ Շապուհ Բագրատունու կողմից, իր քրոջ՝ Սյունյաց իշխանուհի Մարիամի տեսչությամբ։ Գլխավոր եկեղեցին կառուցված է կոպտատաշ բազալտից, իսկ կամարները և գմբեթը՝ տուֆից։ Ունի ներքուստ քառախորան, արևելքում զույգ ավանդատներով հորինվածք։ Պատին փորագրված արձանագրության տեղեկությամբ վանքում հաստատված վանական միաբանությանը սպարապետը չորս գյուղ ու ջրաղացներ է նվիրվել։

914 թվականին Վանեվանում է թաղվել արաբական արշավանքի արդյունքում զոհված հայոց թագավոր Սմբատ Ա Բագրատունին։

980-ական թվականներին վանքը նորոգել և գավիթ է կառուցել Աշոտ Գ Ողորմածի որդին՝ ապագա Գագիկ Ա Բագրատունի թագավորը։

Վանեվանը 13-ից 14-րդ դարերում բազմաթիվ նվիրատվություններ է ստացել։ 16-րդ դարում թուրքական ցեղերի արշավանքների այդյունքում գյուղը դատարկվում է, գյուղի հետ միասին լքվում է նաև վանքային համալիրը։

Վանքային համալրը կրկին սկսել է գործել 19-րդ դարի երկրորդ կեսին: 1871-1880 թվականներին վանքի շինությունները նորոգվում են վանահայր Թեոդորոս Շիրակացու կողմից։

Կոթավանք

Կոթավանք, կիսավեր հայկական վանական համալիր Հայաստանի Գեղարքունիքի մարզի Ներքին Գետաշեն գյուղում, Մարտունուց 5 կմ հեռավորության վրա։ Նախկինում գյուղը կոչվում էր Կոթ և հանդիսանում էր Սյունի նախարարական տոհմի Հայկազուն ճյուղի իշխանանիստ ավանը։ Հենց այդ Հայկազուն իշխաններն էլ կառուցել են Կոթավանքը որպես տոհմական դամբարան։ Այժմ այն վերականգնվումէ։ Ծառայել է նաև որպես թաքստոց։

Շողագավանք

Շողագավանք, հայկական միջնադարյան ճարտարապետական հուշարձան Հայաստանի Մարտունու շրջանում՝ Ձորագյուղի արևմտյան կողմում։ Գլխավոր՝ սուրբ Պետրոս եկեղեցին կառուցվել է 9-րդ դարի վերջին քառորդին՝ Գեղարքունիքի մեծ տիկին Մարիամի միջոցներով։

Պահպանվել են հյուսիսային պատը և մյուս հատվածների հիմնապատերը՝ կառուցված մոխրագույն տուֆի կանոնավոր մշակված սրբատաշ քարերից։ Ըստ հատակագծային հորինվածքի եռաքսիդ, չորս անկյուններում միահարկ ավանդատներով եկեղեցի է։ ճակատները մշակված են եղել հատվածքում կիսաշրջանաձև (եզակի երևույթ), զույգ խորշով։ Պահպանվել են շինարարական արձանագրության առանձին բեկորներ։

Գլխավոր եկեղեցուց արևմտյան հատակագիծը գտնվում են միանավ, արտաքուստ բազմանիստ աբսիդով (5-րդ դար, վերակառուցվել է 9-10 դարեր) և քառախորան գմբեթավոր եկեղեցիների հիմնապատերը։ Վանքի շուրջը տարածված ընդարձակ գերեզմանատան մեջ կան բազմաթիվ տապանաքարեր և խաչքարեր, հնագույնը՝ 1216 թվական։

Հայրավանք

Տեղադրությունը, կառուցվածքը և պատմությունը. գտնվում Է ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Հայրավան գյուղի հյուսիս-արևելյան եզրին, Սևան- Գավառ խճուղային ճանապարհից անմիջապես ձախ, Սևանա լճի մեջ առաջացած մի քարքարոտ հրվանդանի վրա, որի նեղ պարանոցը պարսպելով վանքը ստացել է անմատչելի ամրոցի տեսք: Մատչելի է նշված խճուղային ճանապարհից ձախ թեքվելով (խճուղու վրա առկա է ցուցանակ): Մատենագրական աղբյուրներում Հայրավանքը հիշատակվում է նաև Հայր Հովհաննու, Մարդ Աղավնեաց, և Այրի վանք անուններով: Այս համալիրի հիմնադրման մասին ստույգ տվյալները բացակայում են, սակայն եկեղեցին իր մի շարք հատկանիշներով կարող է վերագրվել 9-րդ դ. վերջին՝ կառուցված շինարարական գործունեությամբ բեղմնավոր սյունյաց Մարիամ իշխանուհու պատվերով: Բաղկացած է եկեղեցուց և գավթից: Եկեղեցին կառուցված է որձաքարերից և գտնվում է հրվանդանի լճահայաց կողմում: Իր ծավալատարածական հորինվածքով պատկանում է քառաբսիդ եկեղեցիների տիպին՝ ներսից և դրսից խաչաձև հատակագծով, որում կիսաշրջան չորս խորանները կիսագլանաձև են և դուրս են մնում գմբեթատակ քառակուսուց: Հարավ-արևելյան անկյանը կից է մի փոքր ավանդատուն, որի մուտքը հարավային խորանից է: Եկեղեցին լուսավորվում է խորանների և թմբուկի ոչ մեծ պատուհաններով: Անցումը գմբեթատակ քառակուսուց դեպի գմբեթը իրականացվում է տրոմպների համակարգի միջոցով: Եկեղեցու ճարտարապետական հարդարանքի տարրերը (քիվերը, պատուհանների երեսաքարերը, կամարների կրկնաքարերը) ունեն վաղ միջնադարյան ձևեր: Պատերը կառուցված են կոպիտ մշակված որձաքարերով: Կոնստրուկտիվ տեսանկյունից պատասխանատու մասերը՝ խորանների անկյունները, կամարները, գմբեթարդները և գմբեթը սրբատաշ քարերից են և նման են Սևանի ավազանի 9-10-րդ դդ. եկեղեցական հուշարձաններին:

Պատին պահպանված արձանագրության համաձայն եկեղեցին վերանորոգվել է 1211 թ. վանքի առաջնորդներ Հովասափ և Ներսես եղբայրների օրոք: Ժամատունը կամ գավիթը կցակառուցվել է եկեղեցուն արևմտյան կողմից, հարմարեցվել ժայռազանգվածի չափերին, որի պատճառով նրա և եկեղեցու առանցքները չեն համատեղվել: Կառուցված է սրբատաշ քարից, ունի կուռ և մոնումենտալ տեսք: Ժամատան մուտքը արևմուտքից է, իսկ եկեղեցու մուտքը՝ հարավ-արևելյան անկյունից: Ժամատան արևելյան անկյուններում ավանդատներ են, ուր մտնում են համապատասխանաբար հարավ-արևելյան և հյուսիս-արևելյան անկյունների դռներից: Ժամատան ծածկն ունի հետաքրքիր և ինքնատիպ լուծում, որը ութանիստ թաղով ու երդիկով պսակված կենտրոնական հատվածով, հենվում է արևմտյան կողմի զույգ սյուները և արևելյան զույգ կիսասյուները կապող կամարների վրա: Ժամատան կառուցման տարեթիվը չի վկայված: Ճարտարապետական ձևերով ու կառուցման առանձնահատկությամբ նման է 12-13-րդ դդ. նույնատիպ հուշարձաններին: Այն, հավանաբար, կառուցվել է հենց 1211 թ. վերանորոգման ժամանակ, կամ նրանից անմիջապես հետո: Եկեղեցու վրա առկա արձանագրությունների թիվը համեմատաբար ավելի քիչ է (թվով 5) քան գավթի վրա (48): Հայրավանքը գործել է մինչև 17-րդ դ. կեսերը: Նրա շրջակայքում պահպանվել են գեղաքանդակ խաչքարեր, տապանաքարեր, տնտեսական շենքերի (տների, խուցերի, ձիթհանի) մնացորդներ և այլն:

API key not valid. Please pass a valid API key.

Սևանավանք

ՍևԱՆԱՎԱՆՔԸ Տեղադրությունը, կառուցվածքը և պատմությունը. գտնվում Է ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Սևան քաղաքից հյուսիս-արևելք, լճի արևմտյան ափին` Սևանա կղզու (այժմ վերածված թերակղզու) բարձունքին: Մատչելի է Սևան-Դիլիջան մայրուղուց դեպի աջ թեքվող բարեկարգ և ասֆալտապատ ճանապարհով, որը տանում է դեպի Սևանի թերակղզի (Սևան-Գավառ ավտոճանապարհային խաչմերուկից մինչև կղզի տանող ճանապարհի շրջադարձը 7 կմ է, կղզու խաչմերուկից մինչև վանական համալիր` 1,3 կմ): Սևանա կղզին իր անառիկության ու գեղեցկության շնորհիվ պաշտամունքի վայր է հանդիսացել անհիշելի ժամանակներց: Հայկական մատենագրության մեջ այն հիշատակվում է դեռևս հնագույն աղբյուրներում: Համաձայն ավանդության, այստեղ եղել է հեթանոսական մեհյան, որը 305 թ. կործանվել է Գրիգոր Լուսավորիչի կողմից, և որը մեհյանի տեղում կանգնեցնել է տվել նոր հավատքը խորհրդանշող փայտակերտ մի խաչ: Սևանա կղզին հայտնի էր նաև որպես միջնադարյան Հայաստանի առավել նշանավոր ամրոցներից մեկը, որտեղ 921 թ. տեղի է ունեցել հայոց թագավոր Աշոտ Բ Բագրատունու կամ Երկաթի (914-921 թթ.) արաբական զորքերի դեմ մղված նշանավոր ճակատամարտը: Այսօր էլ կղզու վրա` դեպի արևմուտք մտնող հրվանդանի կողմից նկատելի են ամրոցի պատերի մնացորդներ, որոնք պաշտպանել են կղզին նրա առավել դյուրամատչելի հատվածում, հավանաբար, սկսած դեռևս Ք.ա. II-I հազարամյակներից: Կղզու ռազմական մեծ նշանակությունը ցայտուն կերպով դրսևորվեց հատկապես արաբների դեմ մղված ազատագրական մարտերի ժամանակ: Այսպես, 10-րդ դ. պատմիչ Հովհաննես Դրասխանակերտցին, հիշատակելով արաբական զորավար Մրվանի ասպատակությունները, գրում է. «նրանից հետո Հայոց իշխանությանը տիրում է Սմբատ Բագրատունին` Սմբատի որդին: Այդ ժամանակ իսմայելյան տոհմից Մրվան անունով մի ոստիկան գալով Հայաստան` կռիվ է սկսում Հայոց բոլոր ամրոցների դեմ: Եվ նա ինչ որ գրավում էր, ամբողջովին քանդում, ավերում ու կործանում էր: Իսկ Սևան կղզին, որը գտնվում է Գեղամա ծովակում, թեպետև առաջին անգամ չընկավ նրա ձեռքը, սակայն մի երկու տարի անց մատնվեց նրա ձեռքը: Եվ ովքեր բնակվել էին այդ ամրոցում, նրանց գերի է տանում ու կողոպտելով ու թալանելով իսպառ քանդում ու ավերում է ամրոցը»: Այն հանգամանքը, որ արաբական արագաշարժ և ուժեղ զորաբանակը շուրջ երկու տարի չի կարողացել գրավել կղզին, խոսում է Սևանի այս ամրոցի հզորության մասին, որի պաշտպաններին արաբները ստիպեցին զենքը վայր դնել միայն երկարատև պաշարման արդյոք և պատահական չէ, որ 10-րդ դ. այստեղ է ամրանում Աշոտ Երկաթը և այստեղից սկսում իր հաղթական երթը` Հայաստանը արաբներից վերջնականապես ազատագրելու համար: Ռազմական տեսակետից Սևանն ուներ անշուշտ մի շարք առավելություններ: Ամենից առաջ պետք է նշել, որ առափնյա գյուղերի ձկնորսական և փոխադրական նավակների կենտրոնացումը կղզում կաշկանդելու էր թշնամու հարձակողական հնարավորությունը, մանավանդ որ անտառազուրկ այս լեռնոտ շրջանում հնարավոր չէր համապատասխան փայտանյութ գտնել նույնիսկ լաստեր կառուցելու համար: Մյուս կողմից, ոչ պակաս նշանակություն ուներ նաև այն հանգամանքը, որ կղզու հանդիպակաց ափից դեպի հյուսիս-արևելք և հարավ-արևելք ընկած լեռնաշղթաներիի մյուս կողմում փռված էին հայոց Արցախ և Գարդման նահանգները: Եվ մեկ անգամ չէ, որ այս ճանապարհով են փախել կղզում պաշարվածները, ինչպես դա արեց Սևանի եկեղեցիների կտիտոր Մարիամ իշխանուհին իր որդիների հետ` երբ նրանց հետապնդում էին Յուսուֆի հրոսակները: 9-րդ դ. երկրորդ կեսին (860 թ.) Մաքենյաց վանքից այստեղ է առանձնանում նշանավոր աստվածաբան Մաշտոցը, որը հետագայում մեծ համբավ ձեռք բերելով` դառնում է Հայոց կաթողիկոս (Մաշտոց Եղվարդեցի կամ Սևանցի, որը գրել է պատմական մի երկ, թղթեր, որոնցից մեկն էլ Գևորգ Գառնեցի կաթողիկոսի պահանջով և նրան էլ հաջորդեց որպես կաթողիկոս 897 թ.: Թաղված է Գառնիում): Սևանավանքի եկեղեցիները կառուցվել են 874 թ.` Մաշտոցի առաջնորդության օրոք` հայոց Աշոտ Ա Բագրատունի թագավորի դուստր, Սմբատ Ա Բագրատունի թագավորի և Շապուհ Բագրատունի սպարապետի քույր, ինչպես նաև Սյունյաց Վասակ իշխանի կին` Մարիամ իշխանուհու կողմից (մայրն է Գրիգոր Սուփան Բ, Վասակ և Սահակ սյունյաց իշխանների), որի անվան հետ է կապված նաև շինարարական աշխատանքները Շողագավանքում և Վանեվանքում: Ստեփանոս Օրբելյանն այս մասին գրում է հետևյալը. «Այս ժամանակ Սևանա կղզում հռչակված առաքինությամբ փայլում էր երանելի Մաշտոցը, որը Գրիգոր անունով եղիվարդեցի մի քահանայի որդին էր: Դեռ աշհարհիկ լինելով կանգնեցնում են աստծու տունը և աստվածակիր մարդկանց բնակարանը հայոց երեք հարյուր քսաներեք թվականին: Մաշտոցը վանքի գործունեության սահմանները դրեց ու այն պայծառացրեց երկնանման կարգ ու կանոնով: Դրա համբավից իշխանաց իշխան Աշոտը, միաբանվելով սուրբ ուխտին, գալիս է սուրբ վանահորը տեսության և ընծայում է աստվածընկալ խաչի փրկական նշանը. սուրբ եկեղեցուն ժառանգություն է տալիս գյուղեր` Վարսերը, Ցամաքաբերդը, Գոմաձորը, Բերդքը, Ուռյաց տափը և այգիներ Գառնիում, Երևանում և այլ տեղերում, բազում նզովքներով հաստատում»: Շուտով Սևանի վանքը դառնում է երկրի նշանավոր պաշտամունքի կենտրոններից մեկը և զգալիորեն ուժեղանում տնտեսապես: Նրա իրավասության տակ էր դրված, փաստորեն, առափնյա գյուղերի մեծ մասը, նրան էր պատկանում լճում ձուկ որսալու իրավունքը, ինչպես և բազմաթիվ այգիներ ու կալվածքներ հեռավոր վայրերում: Այստեղ կառուցված երեք եկեղեցիներից փոքրը կոչվել է Առաքելոց (հետագայում նաև ս. Կարապետ), մեծը` ս. Աստվածածին, իսկ երրորդը (այժմ կիսավեր)` ս. Հարություն, որոնք միաբանությանը պատկանող բնակելի ու կոմունալ շենքերի հետ միասին տեղադրված են կղզու հարավ- արևմտյան լանջին: Նշված եկեղեցիներից առաջին երկուսը մեզ են հասել համեմատաբար լավ վիճակում: Դրանք իրենց հատակագծային ձևերով ու ծավալատարածական հորինվածքով վերարտադրում են վաղ միջնադարում մշակված եռաբսիդ կենտրոնագմբեթ փոքր եկեղեցիների տիպը: Երկու եկեղեցիներն էլ դրսից ու ներսից խաչաձև տեսք ունեն: Երկուսն էլ կառուցված են գլխավորապես կիսամշակ քարերով, իսկ սրբատաշ քարերը օգտագործված են միայն առավել կարևոր կոնստրուկտիվ մասերում (կամարներ, գմբեթ, թմբուկ, բացվածքների անկյուններ և այլն): Առաքելոց եկեղեցին Սևանավանքի ճարտարապետական համալիրի փոքր եկեղեցին է: Շինարարական արձանագրությունը փորագրված է եկեղեցու թմբուկի արևելյան նիստին, որի բովանդակությունը համարյա թե կրկնում է Ստեփանոս Օրբելյանի նկարագրությունը: Բացի այս արձանագրությունից, եկեղեցու թմբուկի հարավային և հարավ-արևելյան նիստերի վրա պահպանվել է սպիտակ ներկով գրված մի արձանագրություն ևս. «Թվին ՌՃ (1651 թ.) նորոգվեց ս. Կարապետը»: Եկեղեցու անունների տարբերությունը երկու արձանագրություններում կարելի է բացատրել այն հանգամանքով, որ այն` 1651 թ. նորոգվելուց հետո, նվիրվել է մեկ այլ սրբի` ս. Կարապետին: Ըստ իր հատակագծային կոմպոզիցիայի այն եռաբսիդ մի կառուցվածք է, մեկ` հարավ-արևելյան ավանդատնով: Ամբողջ կառուցվածքը դրված է երկաստիճան որմնախարիսխի վրա, որը լավ երևում է հուշարձանի հարավային կողմում: Հուշարձանի պատերը, ընդհուպ մինչև գմբեթարդներն անջատող գոտին, շարված են կոպիտ տաշված բազալտից, ընդ որում` շարքի թե հորիզոնական և թե ուղղաձիգ կարանները քսահարթված են կրաշաղախով: Մյուս կողմից` գմբեթակիր կամարները, գմբեթարդները, թմբուկը և գմբեթը շարված են գորշագույն տուֆի համեմատաբար լավ մշակված քարերից: Ինչպես Հայրավանքում, այնպես էլ այստեղ, գմբեթակիր կամարները ոչ թե երկշերտ են, այլ միաշերտ: Նույնը կարելի է ասել նաև տրոմպների մասին, որոնք արված են Հայրավանքի տրոմպների նման յոթ սեպաձև քարերից: Սակայն, այստեղ առավել հետաքրքիրը տրոմպների երկրորդ շարքի բացակայությունն է և մեծ տրոմպների միջոցով ստացվող ութանկյան ուղղակի փոխանցումը գմբեթի շրջանաձև հիմքին: Եկեղեցու հատակն արված է 6-8 սմ հաստությամբ կրաշաղախի շերտից, որը լցված է նախօրոք հարթեցված և տոփանված հողե հիմնատակի վրա: Եկեղեցու կառուցվածքի արտաքին-ծավալային մշակումը հիմնականում համապատասխանում է նրա ներքին կոմպոզիցիային: Այստեղ ևս տեսնում ենք տարբեր շինանյութերի օգտագործման հետևանքով հուշարձանի պատերի և նրա վերին մասերի` հատկապես թմբուկի և գմբեթի միջև եղած որոշակի կոնտրաստը: Այստեղ ևս պատերն ամբողջապես շարված են կոպիտ մշակված բազալտից, իսկ ամբողջ թմբուկը և քիվերը` համեմատաբար լավ տաշված տուֆե սալերից: Հուշարձանի հարավային ճակատում ուշագրավ է մուտքը շրջանցող կամարածածկ շարվածքը: Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այն արված է հետագայում` արևմտյան խաչաթևի կոնստրուկտիվ ամրությունն ավելացնելու նպատակով: Ինչ վերաբերվում է ավանդատանը` ապա, այն հետագայի ավելացում չէ և առկա էր տաճարի սկզբնական կոմպոզիցիայում: Արտաքին հարդարանքից, որն այնքան համեստ տեղ է գրավում այստեղ, ուշագրավ են ճակտոնապատերի և հատկապես թմբուկի լուսամուտների երեսակալները: Արևելյան աբսիդի բարավորը իրենից ներկայացնում է մի ամբողջական քար` ներքևի մասի կիսաշրջանաձև հանվածքով, որի լայնությունը ճշտորեն համապատասխանում է լուսամուտի լայնությանը: Այս հանվածքի եզրերից որոշ հեռավորության վրա էլ արված են երեք` ընդամենը կես սանտիմետր լայնություն և խորություն ունեցող փորվածքներ, որոնք շրջանցում են լուսամուտի վերին կիսաշրջանաձև վերջավորությունը և, ըստ էության, կազմում նրա երեսակալը: Սրանցից քիչ վեր տեղավորված է ութակող վարդյակը, նրա կենտրոնում արված հավասարաթև խաչով: Վարդյակի ներսում պահպանվել են սպիտակ ներկի հետքեր: Համարյա թե նույնանման են մշակված նաև թմբուկի լուսամուտների երեսակալները, միայն այստեղ վարդյակներ չկան, իսկ կիսաշրջանաձև փորվածքներն ավելի լայն են և ավելի խորը: Ս. Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է Առաքելոց եկեղեցուց դեպի հյուսիս-արևելք, նրանից ընդամենը 10 մ հեռավորության վրա: Ըստ իր հատակագծային հորինվածքի այն համարյա թե կրկնում է Առաքելոց եկեղեցին: Այստեղ ևս առկա է հարավ-արևելյան անկյունում կառուցված ավանդատունը: Հուշարձանն իր բացարձակ չափերով զգալիորեն գերազանցում է Առաքելոց եկեղեցուն, և հենց այս հանգամանքն էլ ստիպել է գմբեթակիր կամարներն անել ավելի ուժեղ, երկշերտ, ճիշտ այնպես, ինչպես այդ տեսնում ենք հայկական ճարտարապետության քիչ թե շատ նշանակալից չափեր ունեցող բոլոր կառույցներում: Հետաքրքրական է նաև այստեղ առագաստային փոխանցման առկայության փաստը, քանի որ Սյունիքի ճարտարապետական դպրոցի 36 վարպետներն ավելի հաճախ են օգտագործել տրոմպները` քան առագաստները: Դա կապված է եղել շինարարական տեխնիկայի հետ: Բանն այն է, որ առագաստների շարվածքը պահանջում է տաշվածքի առավել մեծ ճշտություն և հատկապես լավորակ քարի առկայություն` ինչի պակասը զգալի էր Սյունիքում: Մինչդեռ տրոմպային փոխանցումները թույլ էին տալիս նույնիսկ այնտեղ եղած քարով ստանալ միանգամայն հուսալի և հաստատուն անկյունային փոխանցումներ: Եկեղեցին ներսից ամբողջովին սվաղված է, որի պատճառով նրա ներքին դեկորատիվ էլեմենտները լրիվ ծածկված են, որոնք գուցե առկա են այստեղ: Եկեղեցու հյուսիս-արևմտյան անկյանը հպված սենյակը, ակնհայտորեն, ավելի ուշ է կառուցվել: Ընդ որում` վեջինս եկեղեցու ինտերյերի հետ կապվում է մի ոչ մեծ` եկեղեցու հատակից զգալի բարձրության վրա գտնվող բացվածքի միջոցով: Ըստ ավանդության, հենց այստեղից էր լսում ժամերգությունը եկեղեցու կտիտորը` իշխանուհի Մարիամը: Ինչպես Առաքելոց եկեղեցում` այնպես էլ այստեղ ամբողջապես վերափոխված է բեմի առաջնային պատը, իսկ եկեղեցու հատակը ավելի ուշ շրջանում նորից սալահատակված` այս անգամ արդեն բազալտի կանոնավոր տաշված սալերով: Աստվածածին եկեղեցու արտաքին ծավալային մշակումը աչքի է ընկնում իր պարզ ու հստակ ձևերով: Հուշարձանի արտաքին ճակատները համարյա թե զուրկ են դեկորատիվ հարդարանքից: Կարելի է նշել միայն թմբուկի հյուսիսային նիստի վրա փորագրված խաչը, որի խաչաթևերից ելնում են եղջյուրանման հավելվածքներ: Ս. Հարություն եկեղեցին տեղադրված է նախորդից արևելք, ընդամենը մի քանի մետր հեռավորության վրա: Այստեղ նշմարվում են կանոնավոր մշակված բազալտե քարերից կառուցված եկեղեցու մնացորդները, որից` դժբախտաբար շատ քիչ բան է պահպանվել: Այս կառույցից, որն իր բացարձակ չափերով զգալիորեն գերազանցում է ս. Աստվածածին եկեղեցուն, առավել լավ պահպանվել է արևելյան մասը, և այժմ էլ նշմարվում են աբսիդի ու նրա երկու կողմերում տեղադրված ավանդատների պատերի առաջին շարքերը: Նկատելի են նաև հյուսիսային և արևմտյան պատերի հետքերը: Ենթադրվում է, որ ժամանակագրական տեսանկյունից այս հուշարձանը պետք է որ ավելի ուշ շրջանի կառույց հանդիսանա, քան նախորդ երկու եկեղեցիները: Բացառված չէ, որ այն կառուցված լինի կամ Ստեփանոս Սևանցի (969-972 թթ.) կամ Սարգիս Սևանցի (992-1019 թթ.) կաթողիկոսների օրոք: Ավելի հավանական է հուշարձանի կառուցումը վերագրել Սարգիս Սևանցի կաթողիկոսին, որը, ինչպես հայտնի է մատենագրական տվյալներից, առանձնակի հոգատարություն էր ցուցադրում սյունյաց եպիսկոպոսության նկատմամբ, և ծերության հասակին հրաժարվելով պաշտոնից, քաշվել է իր հայրենի Սևանա կղզին: Ըստ իր հատակագծային հորինվածքի, եկեղեցին ներկայացնում է գմբեթավոր սրահների փոքր-ինչ ձևափոխված տարբերակը: Տաճարն ունեցել է միայն մեկ զույգ որմնամույթ, իսկ մյուս որմնամույթերի դերը կատարել են աբսիդի համապատասխան անկյունները: Սակայն այս դեպքում, դատելով հուշարձանի համեմատաբար ձգված համաչափություններից, նրա արևմտյան մասը կունենար առնվազն մոտ 6-7 մ երկարություն, մի բան` որը խիստ անսովոր է այս տիպի կառույցների համար: Բացառված չէ, որ այստեղ եղել են երկրորդ զույգ մույթերը` և գմբեթը դրված է եղել այդ չորս որմնամույթերի վրա: Գավիթ — Մարիամ իշխանուհու կառուցած երկու եկեղեցիներից արևմուտք այսօր կարելի է նշմարել զանազան շենքերի մնացորդներ, որոնց մեծ մասը կառուցված է շատ ավելի ուշ ժամանակներում: Դրանց շարքում պետք է նշել մինչև 20-րդ դ. 30-ական թվականները դեռևս կանգուն գավիթը` կառուցված ս. Աստվածածին եկեղեցու արևմտյան կողմում: Այն հայտնի է շնորհիվ իր փայտյա սյուների երկու հոյակապ խոյակների, որոնք մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում (պահվում են Հայաստանի պատմության թանգարանում): Այս խոյակների թե իրա-չափային առանձնահատկությունը և թե բաձրարվեստ փորագրությունները որոշակի հիմքեր են տալիս պնդելու, որ դրանք այստեղ են բերված մի ինչ որ այլ, ամենայն հավանականությամբ արդեն այդ ժամանկ լիովին կործանված պալատական շենքից: Դրանք կոստրուկտիվ տեսանկյունից մշակված են Դվինի և Արուճի պալատների խոյակների նմանությամբ: Ուշագրավ է, որ հայկական ժողովրդական ճարտարապետության մեջ մինչև օրս էլ կարելի է տեսնել խոյակներ, որոնք իրենց ընդհանուր կոմպոզիցիայով մոտենում են Սևանի խոյակներին: Երկու խոյակներն էլ ունեն համանման կոմպոզիցիոն լուծում. կենտրոնում դասավորված ծառի երկու կողմերում պատկերված են արմավենու ճյուղեր, որոնցից աջ և ձախ` մեկական` զգալի չափեր ունեցող թռչուններ (աղավնիներ): Սրանցից ներքև մի դեպքում պատկերված են հավասարաթև խաչեր, մյուս դեպքում` վեցանկյուն աստղեր: Դրանք թեև ըստ իրենց կոմպոզիցիոն առանձնահատկությունների առընչվում են հնագույն շրջանի հուշարձանների հետ, սակայն պետք է թվագրվեն 9-10-րդ դդ: Սևանում միայն խոյակներով չի սահմանափակվում փայտի փորագրության արվեստը: Հայտնի են վանական նույն համալիրին պատկանող փայտե միափեղկ, հիանալի պատկերաքանդակներով ծածկված դռները, որոնք թեև պատկանում են ավելի ուշ ժամանակաշրջանների (12 և 15-րդ դարեր), սակայն չի կարելի տարակուսել, որ կիրառական արվեստի այս ուշագրավ նմուշները անմիջականորեն իրենց վրա են կրում այս տարածքում ձևավորված փայտամշակման արվեստի ավանդույթները: Ս. Աստվածածին եկեղեցու ներսում, նրա հյուսիսային պատին է հենված Տրդատ կազմողի նշանավոր խաչքարը, որի նախնական տեղադրության մասին տեղեկություններ չկան: Հավանաբար այն կերտվել է հենց կղզում և այս շնորհալի վարպետից պահպանված միակ աշխատանքն է: Սրանկյուն խորանի մեջ քանդակված է խաչելության տեսարանը, Հիսուսը մորուքով և բեղերով, թևերի տակ երկու դիմողներ, զույգ ձեռքերը վերև բարձրացրած: Սրանց տակ, շրջանակով բաժանված` դրախտի տեսարանն է, որտեղ անտերև թփից կախված են խաղողի ողկույզներ, ապա Հիսուսը` խաչը ձախ ձեռքին, իսկ աջով բարձրացնում է Ադամին և Եվային, որոնցից յուրաքանչյուրին մոտեցած են մեկական գալարված վիշապներ: 38 Խաչքարի ճակատին ավետարանիչներն են իրենց կենդանակերպերով, շրջանակները լայն են ու բաժանված քառակուսիների: Հյուսիսային շրջանակի վերին քառակուսու մեջ արդարադատության նժարն է, որի մի թաթը խիստ ցածր է հակված` միջին ունենալով անասնամարմին սատանային: Երկրորդ քառակուսու մեջ երեք մորուքավոր գլխաբաց և մերկ մարդիկ են: Մնացած երեք քառակուսիները ուղղակի զարդարված են: Հարավային շրջանակի վերին քառակուսու մեջ Աստվածածինն է` բարուրած Հիսուսը գրկին: Երկրորդ քառակուսու մեջ պատկերված են երկու այծեր, մարդակերպ նստած, առջևի ոտքերը ծալած դեպի ցած և դունչ-դնչի տված: Երրորդ քառակուսու մեջ երեք թագազարդ և երկար ու ծալքավոր շորերով մարդիկ, հավանաբար կանայք: Մնացած երկու քառակուսիները նույնպես զարդեր են: Խաչքարի լայն քիվը մեջտեղից գծված է և երկու տողով արձանագրված. «Սուրբ խաչ բարեխոս Հրեբեկայի: Հիշեցեք Քրիստոսին: Թվ. :ՌՃԲ: (1653 թ.): Տրտատ Կազմող»: Արձանագրության տառերը անարվեստ են, իսկ մնացած պատկերաքանդակներն ու զարդերը նուրբ և լավ կատարված: Այս հուշարձանը իր բազմազան բովանդակությամբ և նուրբ արվեստով, հայկական խաչքարային արվեստի մի եզակի օրինակ է: Եզրափակելով Սևանավանքի հուշարձանների համառոտ ակնարկը, չի կարելի չխոսել նաև բուն հուշարձանների տեղաբաշխման օրինաչափությունների մասին: Փաստորեն, երկու եկեղեցիների տեսքն էլ պարզ է ու անպաճույճ, առանց քանդակների և այլ հարդարանքի: Չնայած դրան, կղզում կանգնեցված եկեղեցիները ներգործում են իրենց ծավալային ձևերով, որոնք պարզորոշ գծագրվում են կապույտ երկնքի ու լճի զմրուխտ ֆոնի վրա: Բանն այն է, որ հուշարձանները կղզու այդքան թեքադիր լանջի վրա են տեղադրված ոչ թե պատահականորեն, այլ համապատասխան նրանց ծավալների, ընդ որում` այդ նույն սկզբունքին է ենթարկված եղել նաև երրորդ` իր բացարձակ չափերով ավելի նշանակալից հուշարձանի տեղաբաշխումը: Վերջինս տեղավորված լինելով ավելի բարձր կետում, ունենալով ավելի նշանակալից չափեր, կարծես թե ավարտում է անսամբլը: Մյուս կողմից` ճարտարապետական համալիրը հաշվարկված է դիտելու ինչպես գլխավոր արևմտյան ուղղությունից, այնպես էլ հարավից և հարավ-արևմուտքից, ընդ որում` երկու դեպքում էլ երրորդ հուշարձանի տեղն ընտրված է այնպես, որ յուրաքանչյուր դեպքում այդ կառուցվածքն էր, որ հանդես էր գալիս ճարտարապետական համալիրի դոմինանտի դերում: Այսպես, արևմուտքից նայելիս, երկու համեմատաբար ցածրադիր հուշարձանների միջև վեր է խոյանում երրորդ` գլխավոր կառուցվածքը: Արմատապես փոխվում է պատկերը, երբ համալիրը դիտվում է հարավից, այս դեպքում այն տպավորությունն է ստեղծվում, որ եկեղեցիները շարված են մի գծի վրա և դասավորված են ըստ իրենց բացարձակ չափերի աճի: Եկեղեցիների տեղադրությունը, նրանց բացարձակ չափերի տարբերությունը, գիտակցորեն հետապնդել է մի հիմնական նպատակ` հասնել ճարտարապետական կառուցվածքների և բնության ներդաշնակության, նրանց փոխադարձ սերտ կապին:Գեղատեսիլության սկզբունքը Սևանավանքի ճարտարապետական համակառույցում իսկապես իր փայլուն կիրառությունն է գտել: