Category: Բնական և մշակութային ժառանգություն

Քարե-դուռ կիկլոպյան ամրոց (կամ Տաշ-Կափու), Կարճաղբյուր գյուղի հարավարևելյան կողմի սարահարթում գտնվում են ավերված կիկլոպյան ամրոցի ավերակները։ Այդ շենը կոչվում է Քարե դուռ, որովհետև այդտեղ եղած քրիստոնեական երկու սրբավայրերի դռները շինված են հսկայական բազալտ քարից։ Ամրոցը գրավում է շուրջ հինգ հեկտար տարածություն, որից ավելի քան մեկ հեկտարը միջնաբերդին է բաժին ընկնում։ Ամրոցը և իր շրջակա շենը երեք կողմից շրջապատված են գահավեժ ցած իջնող, համարյա անմատչելի լանջերով, որոնց ներքևում, շրջանցելով սարահարթը, հոսում է գետակը դեպի Սևանա լիճը։
Քարե-դուռ ամրոցը, կառուցված լինելով Վարդենիսի լեռնաշղթայի հյուսիսային սարահարթ լանջերից մեկի վրա, իր դիրքով ու բարձրությամբ իշխում է շրջապատում ընկած հարթ տարածությունների վրա և այնտեղից դիտվում է Սևանի ողջ մակերեսը, այնպես, ինչպես Սևան քաղաքի մոտի Մեծեփ ամրոցից։ Բացի դրանից, ամրոցից դեպի արևելք շարունակվում են Վարդենիսի լեռնաշղփայի լանջերը. աստիճանաբար սկզբից՝ գնալով ներս՝ դեպի հարավ, հետո դուրս գալով հասնում մինչև Ծովակ գյուղի մոտի ամրոցը, որը Քարեդուռ ամրոցի գծից որպես հրվանդան դուրս է եկել դեպի լիճը՝ կազմելով մի աղեղնաձև լեռնաշար, իրեն մեջ առնելով մի հսկայական արգավանդ հարթավայր, որը դարեր շարունակ կերակրել է իր մշակողին։
Ամրոցի միջնաբերդը կառուցված է սարահարթի առավել բարձր տեղամասում և շրջապատված է մինչև այժմ պահպանված պարիսպներով։ Միջնաբերդն ունի կլոր ձև, հիշցնում է Հերի-դարի ամրոցը։ Միջնաբերդի պարիսպները շարված են անմշակ բազալտ քարերից, հարմարեցված միմյանց, հարթ կողերը՝ դեպի դուրս։ Պարսպի լայնությունը չորս մետր է։ Մուտքի բացվածքը դարձած է դեպի արևմուտք, նրա աջ ու ձախ կողմերում ետևում են երկու հզոր քարաբուրգերի հետքեր պարսպի արտաքին կողմից նշմարվում են որմնահերցերի հետքեր։ Բացի այդ, պարսպի հարավարևմտյան մասում, գլխավոր մուտքից 20 մետր հեռու, 30 մետր երկարությամբ և 4 մետր լայնությամբ երևում են հենապատի մնացորդներ։
Միջնաբերդն ունի նաև երկրորդ մուտք, որն իր կառուցմամբ նման չէ առաջինին։ Այս մուտքը դարձված է դեպի հարավ-արևելք։ Պարսպի մեջ չկա պարզորոշ մուտքի բացվածքը, այլ հակընդդեմ պարիսպների վերջավորությունները գալիս ու միմյանց կողքով անցնում են 8-10 մետր, որոնց մեջ գոյանում է երկու մետր լայնք ունեցող ճանապարհ դեպի միջնաբերդը, այնպես, որ պարիսպների կանգուն ժամանակ մի քանի մետր հեռավորությունից նույնիսկ չէր կարելի մուտքի տեղը որոշել, որը կարծես գաղտնուղու դեր է կատարել։ Միջնաբերդի ներսում նկատելի են բնակարանների ու կացարանների խառնիխուռն թափված պատերի ավերակներ, որոնք իրենց կառուցման տեխնիկայով չեն տարբերվում պարսպի կառուցումից, բացի այն, որ այստեղ պատերն ավելի բարակ են, իսկ քարերը՝ մանր։ Այստեղ երևում են նաև միջնադարյան խաչքարեր։

Միջնաբերդը, ինչպես վերը ասվեց, գրավում է ամրոցի առավել բարձր մասը և շրջապատված է բազմաթիվ կացարաններով։ Բնակավայրում, որը այժմ վերածված է վարելահողի, այնուամենայնիվ, պարզորոշ երևում են տների ավերակները՝ տարածված միջնաբերդի հարավային և արևելյան կողմերում։ Բնակավայրում գոյություն ունի նաև առանձին խումբ կացարանների ընդհանուր պարսպապատում, որը համեմատած միջնաբերդի պարիսպների հետ, ավելի նեղ է ու քարերն էլ՝ փոքր։ Բնակավայրի հարավային մասում են գտնվում քարե դուռ-մատուռները, որոնք միգուցե նախաքրիստոնեական մի սրբավայր են եղել։ Գլխավոր ճանապարհը դեպի ամրոց սկսվում է բարձունքի արևելյան ստորոտից և հյուսիսային կողմով ոլորապտույտ բարձրանալով գնում դեպի արևմուտք, աստիճանաբար դառնալով հարավ-արևելք, գլխավոր մուտքից մտնում միջնաբերդը, իսկ շարունակությունը՝ դեպի բնակավայրը։ Այս ճանապարհը օգտագործվում է նաև այժմ։ Մի այլ ճանապարհ, որի մի մասը երևում է բնակավայրի հարավարևելյան ծայրամասում, տանում է ուղիղ միջնաբերդ։ Երկու ճանապարհներն էլ պատնեշված են եղել առավելապես արտաքին կողմերից, և այդ ճանապարհով ազատ կարող էր շարժվել ժամանակի ամեն տեսակի անիվավոր գումակ։
Ինչպես բնակավայրում, նույնպես և միջնաբերդում կան խեցեղենի բազմաթիվ մանր բեկորներ, օբսիդիանի փշրանքներ, կենդանիների ոսկորներ, մակույկափ և աղորիքի կտորներ և այլն։ Ամրոցից դեպի հարավ և հարավ-արևելք հայտնաբերվեցին երկու դոլմեններ, որոնցից մեկը վերածվեկ է քրիստոնեական պաշտամունքի վայրի, որը վերին սալաքարի վրա դրվել է խաչքար։ Ամրոցն ու միջնաբերդը ջրով կարող էին ապահովված լինել։

Միքայելյան Գ.Հ., Սևանի ավազանի կիկլոպյան ամրոցներ, Երևան 1968 թ

Պառավի կամ Իլիկյա վանքի ամրոց, Գավառ քաղաքից 10 կմ հարավ, Լանջաղբյուր գյուղի հարավարևելյան կողմի բարձունքի վրա կա մի վանք՝ Պառավի կամ Իլիկյա անունով։ Վանքի շրջակայքում երևում են կիկլոպյան ամրոցի ու բնակատեղիի հետքեր, որի ամենաբարձր տեղում մասամբ պահպանվել է միջնաբերդը։

Սարահարթի արևմտյան լանջը թեք է և գագաթի մոտ վերջանում է քսան մետր բարձրություն ունեցող քարային ուղղաձիգ զանգվածով, նրա ստորին մասում որոշակի երևում են քարանձավների մուտքերը։ Այդ մուտքերով այժմ կարելի է ներս մտնել միայն սողալով, քանի որ մուտքերը լցված են քարով ու հողով։ Պարզ երևում են մուտքերի պատերը և նրանց ծածկերը, որոնք մեծ-մեծ սալաքարերով են կառուցված։

Միջնաբերդը գրավում է բարձունքի առավել հարթ, սակայն գերիշխող մասը։ Ի տարբերություն մյուս ամոցներում եղած միջնաբերդերի, այստեղ բնակարաններ ավելի շատ կան և դրանք կանոնավոր կերպով հիմնականում արևելյան պարիսպների տակ են շարված՝ օգտագործելով պարիսպը որպես արտաքին պատ։

Միջնաբերդի պարիսպների վրա հայտնաբերվեցին ինը աշտարակ, որոնք դասավորված են միջնաբերդի անկյուններում, մուտքերի մոտ և այն տեղերում, որտեղից ավելի լավ է դիտվում շրջապատը։

Բարձունքը, որի վրա գտնվում է ամրոցը, արևմտյան կողմում բարձր է իր շրջապատից ավելի քան 150 մետր, դեպի արևելք աստիճանաբար իջնում է մինչև հանդիպակաց լեռան ստորոտները, որտեղ կան բազմաթիվ դամբարաններ, հյուսիսից նույնպես իջնում է մինչև Գավառագետի հովիտը, միայն դեպի հարավ։ Բարձունքը ձգվում է մի քանի կիլոմետր, մինչև Գեղարքունիք գյուղը։ Արևմտյան լանջը գրեթե ուղղահայաց թեքություն ունի։ Ամրոցն ավելի անխոցելի դարձնելու համար երեք կողմից պատրաստված է 3, նույնիսկ տեղ-տեղ երևացող 4 կարգ պարիսպներով։

Միջնաբերդի առաջին՝ հիմնական պարիսպն ունի 5 մետր լայնություն, մյուսները՝ աստիճանաբար նեղանում են։ Քարերը շարված են առանց շաղախի, երկշար, որոնց մեջ լցված է մանր քար ու խիճ։ Պարիսպների միջանկյալ տարածությունների վրա նկատելի են բազմաթիվ բնակարանների հետքեր։

Ամրոցն իր չորս պարիսպներով զբաղեցնում է մոտ ութ հեկտար տարածություն, իսկ միջնաբերդը՝ շուրջ մեկ հեկտար։ Բացի դրանից, պարիսպներից դուրս կան մեծ քանակությամբ բնակարանների ավերակներ, որոնք կապված են եղել ամրոցի հետ։

Ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ Պառավի վանքի ամրոցն ունեցել է ջրամատակարարման համակարգ։ Նրա հարավարևելյան ուղղությամբ, 1,5 կմ հեռավորության վրա կա երկու ամբարտակ, ուր հավաքվել են հալված ձյան, ինչպես նաև անձրևային ու հեռավոր աղբյուրների ջրերը, ամրոցն ու շենը ջրով ապահովելու նպատակով։

Արտաքին՝ չորրորդ պարիսպը, որը շրջանցում է ամրոցը, ունի մուտք աջ ու ձախ կողմերում, միջանկյալ պարիսպների ու միջնաբերդի գլխավոր պարսպի վրա կան հզոր աշտարակների հետքեր։

Պառավի վանքի ամրոցից դեպի հարավ ու հարավ-արևելք կիկլոպյան տիպի բնակավայրեր կան, որոնք զբաղեցնում են շուրջ 70 հեկտար տարածություն։ Այդտեղ նկատելի են պարիսպների հետքեր, որոնք շրջապատում են կամ ամբողջ բնակատեղին կամ առանձին բնակարանների խմբեր տվյալ բնակավայրի կազմում։ Բնակատեղիներն իրենց շրջապատում ունեն դամբարանադաշտեր։

Օգտագործված գրականություն
Գ.Հ. Միքայելյան, «Սևանի ավազանի կիկլոպյան ամրոցները», Երևան 1968թ