Տեղադրությունը, կառուցվածքը և պատմությունը. գտնվում Է ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Մարտունի և Այգուտ գյուղերի միջև, Մարտունի գյուղից մոտ 6 կմ հյուսիս-արևմուտք, Այգուտ գյուղից 3 կմ հյուսիս-արևելք: Ամրոցը տեղադրված է Մուրղուզի լեռնաշղթայի հարավային փեշերին, Գետիկ գետի աջ ափին, Աղջաղալա կոչվող գյուղատեղիից (այստեղ պահպանվել են շինությունների և եկեղեցու մնացորդներ, խաչքարեր) 1 կմ հարավ-արևմուտք, ՙԿարմիր եղցի՚ կամ Հին Գետիկի վանքի հյուսիսային տեսադաշտի դիմաց վեր խոյացող Աղջաղալա լեռան գագաթին: Մատչելի է Այգուտ և Մարտունի գյուղերից դեպի սարահարթ տանող ճանապարհով, ապա ամրոցի բարձունքը ոտքով հաղթահարելով: Դղյակը շարված է տեղական, սպիտակավուն երանգ ունեցող կրաքարի ճեղքված բեկորներով ու կրաշաղախով: Հուշարձանը ներքուստ ամբողջովին լցված է փլատակներից առաջացած քարակույտերով և ներքին հատակագծային տեսանելի որոշակիություն չունի: Հուշարձանի համատեքստում պահպանվել են նույն անունը կրող ընդարձակ բնակատեղին` 13-14-րդ դդ. եկեղեցու ավերակներով և մի քանի գերեզմանոցներով, որոնց հուշակոթողների թվագրությունը ևս վերաբերում է 10-14-րդ դդ.:
Դաշտալեռ ամրոց
Արտանիշ գյուղից հինգ կիլոմետր դեպի հարավ ու Ջիլ գյուղից դեպի հյուսիս երկու կիլոմետր, այդ գյուղերի մեջ ընկած ճանապարհից 500 մետր ՛դեպի Սևանա լիճը կա մի առանձին բարձունք, որն իր շրշապատից բարձր է շուրջ 100 մետր, և այդ բարձունքի վրա գտնվում է հնագույն Դաշտալեռ ամրոց-շենը։ Բարձունքը իր ստորոտներից մինչև գագաթը խիստ քարքարոտ է, նրա լանջերը գրեթե միատեսակ դյուրամատչելի են։ Լանջերը, հատկապես արևելյան ու հարավային, անընդմեջ ծածկված են բնակարանների ավերակներով։ Բերդ-շենի պարիսպները կառուցված են ոչ մեծ քարերից, որոնք անտաշ ու առանց միացնող շաղախի թափված են միմյանց վրա։ Բարձունքի գագաթը շրջանաձև, 2000 քառակուսի մետր տարածությամբ ներփակված է պարիսպներով, մուտք ունենալով դեպի հարավ-արևմուտք։ Մեր կարծիքով, սա ամրոց-շենի միջնաբերդն է եղել և, ի տարբերություն մյուս ամրոցներիորոնց միջնաբերդը գտնվում է ամրոցի որևէ բարձրադիր մասում, սրա միջնաբերդը գտնվում է ամրոց-շենի կենտրոնում։ Նրա շրջապատը ծածկված է կացարանների ավերակներով և 20—50 մետր երկարությամբ անցնում է երկրորդ պարիսպը, որը իր հարավային մասով միանում է երրորդ պարսպին։ Այս երկու պարիսպների միջև նույնպես կան կացարաններ։ Ամրոց-շենի չորրորդ, ոչ լրիվ պարիսպը սկսվում է երրորդ պարսպի հյուսիս-արևելյան մասից և, շրջանցելով ամրոցը արևելյան կողմով, շարունակվում է դեպի հարավ և վերջանում մի խումբ ժայռերի մոտ, որոնք գուցե քարաբուրգերի դեր են խաղացել։ Այս պարիսպը չի միանում որևէ պարսպի հետ։ Պարսպի լայնությունը երեք մետր է։ Երկրորդ և երրորդ պարիսպների միացման տեղը կարծես աշտարակի ավերակ լինի։ Նույնանման աշտարակի մնացորդներ երևում են երրորդ պարսպի հարավային մասում, որտեղ գտնվում է նաև մուտքը դեպի ամրոց։ Պարիսպներում, հատկապես չորրորդում, օգտագործված են բնական ժայռերը, ինչպես դա տեսանք Սևանա լճի հարավային և արևմտյան ափերում եղած ամրոցներում, նրանց ընդգրկելով պարսպի մեջ։ Ամրոց-շենը զետեղված է Սևանա լճի հյուսիսարևելյան կողմում գտնվող հովտում լճի մյուս ափին, Նորատուս գյուղին մոտ։ Հերի դարի ամրոցի ուղիղ դիմացը, իրենց դիրքով ու կառուցողական տեխնիկայով երկուսն էլ հիշեցնում են միմյանց։ Դաշտի լեռ ամրոցը հավանաբար պահակային հենակետ է եղել լճի արևմտյան ափում, Վելիքուխի երկրի ցեղերի կողմից հարձակումները կանխելու համար։ Ամրոցի շրջապատը հարուստ է ջրառատ առուներով։
Օգտագործված գրականություն
Միքայելյան Գ.Հ., «Սևանի ավազանի կիկլոպյան ամրոցները», Երևան, 1968թ.
Արտանիշ գյուղի ամրոց
Ամրոցը գտնվում է գյուղի արևմտյան ծայրամասում եղած բարձունքի հարավային լանջում։ Գրավում է մոտ մեկ հեկտար տարածություն (150X65 մետր)։ Նրա ներսում ու դրսում նկատելի են կացարանների հետքեր։ Ամրոցի պարիսպների լայնությունը երեք մետր է, կացարանների պատերը ավելի նեղ են, չնայած կառուցման տեխնիկան նույնն է։ Ամրոցի մակերեսը պատերով բաժաված է երեք մասի, որից երկուսը հավասար մեծություն ունեն, մեկը ավելի մեծ է և գրավում է բարձունքի առավել բարձր մասը ու հավանաբար միջնաբերդի դեր է խաղացել, իսկ մյուս երկուսը եղել են որպես թաղամասեր, որոնք ընդհանուր պատնեշով միացվել են միմյանց հետ։ Ամրոցի մուտքը եղել է նրա արևելյան մասում։ Չնայած ամրոցի տարածքում կան խեցեղենի մանր բեկորներ, սակայն նրանց միջոցով որոշել ամրոցի ժամանակաշրջանը անհնար է։ Միայն պարիսպները, որ շարված ՚ են կոպիտ, անտաշ, ճեղքված բազալտ ժայռաբեկորներից, առանց միացնող շաղախի և մանր քարերի լիցքի, ենթադրել են տալիս, որ այս ամրոցը ավելի վաղ ժամանակների կառույց է, թերևս II դ. հազարամյակի առաջին կեսի (մ. թ. ա.)։ Ամրոցից դեպի հարավ, բարձունքի ստորին լանջերը և ստորոտը ծածկված են միջնադարյան հայկական գերեզմաններով, իսկ նրանից էլ դեպի հարավ, Սևանա լճի ցամաքած մասում հայտնաբերվեց մի մեծ դամբարանադաշտ, որը, մեր կարծիքով, կարող է առնչվել ամրոցի ժամանակաշրջանի հետ։ Ամրոցից դեպի հյուսիս, մեկ ու կես կիլոմետր հեռու գտնվող սարահարթի վրա, որը ավելի բարձր է, քան նշված ամրոցը, պահպանվել է մի առանձին կիկլոպյան կառույցի հետք։ Այս կառույցը հավանորեն եղել է դիտակետ։ Այն ունի կիսաշրջանաձև, երկու մետր լայնությամբ, ավելի մանր քարերով շարված պատեր, որոնց երկու ծայրերը միանում են հյուսիս-արևելյան կողմից բարձրացող անառիկ ժայռաբլրին։ Պատերից պահպանվել է միայն մի շարը։ Կառույցը ունի 55×35 մետր մակերես։ Ամրոցի, ինչպես նաև դիտակետի շրջակայքում , ջուր չկա։
Օգտագործված գրականություն
Միքայելյան Գ.Հ., «Սևանի ավազանի կիկլոպյան ամրոցները», Երևան, 1968թ.
Ապրիլի 1 Թռչունների միջազգային օր
1906թ. ապրիլի 1-ին ստորագրվել է թռչունների պահպանության մասին Միջազգային կոնվենցիան:
1600թ.-ից թռչունների մոտ 100 տեսակ անհետացել է մոլորակից: Ներկայումս էլ թռչունների շատ տեսակներ կանգնած են անհետացման շեմին, կամ էլ լավագույն դեպքում զգում են անհետացման վտանգը:
Շատ երկրներ չվող թռչունների պահպանման վերաբերյալ ունեն օրենքներ և մասնակցում են միջազգային համաձայնություններին: Թռչունների համար լուրջ վտանգ են հանդիսանում ոչ թե որսորդները, այլ մարդկային գործունեության բավականին ՚‹‹խաղաղ›› տեսակները` երկնաքերերը, հեռուստաաշտարակները և այլ բարձրահարկ շինությունները, որոնք մահացու արգելքներ են չվող թռչունների համար: Նավթի արտահոսքը ծովերում կործանում է բազմաթիվ ծովային թռչունների:
Ոչ պակաս լուրջ վտանգ է նաև միջավայրի աղտոտվածությունը:
Բնության և պատմամշակութային հուշարձաններ
Սևան ազգային պարկի և նրա պահպանական գոտու տարածքում հաշվառված են պատմության և մշակույթի 1489 անշարժ հուշարձաններ (ներառյալ բնական հուշարձանները), այդ թվում.
4 բնական հուշարձաններ,
5 քարե դարի բնակատեղիներ,
19 քարայր կացարաններ,
1 քաղաքատեղի,
31 բնակատեղիներ,
94 գյուղատեղիներ,
8 ազգագրական տներ,
78 ամրոցներ,
2 աշտարակներ,
6 կամուրջներ,
2 քարավանատներ,
9 ջրաղացների համալիրներ և 17 առանձին ջրաղացներ,
11 ձիթհաններ,
3 ջրանցքներ և ջրաբաշխական համակարգեր,
2 ժայռապատկերների խմբեր,
3 սեպագիր արձանագրություններ,
1 ժայռակերտ պաշտամունքային համալիր,
135 եկեղեցիներ,
8 վանական համալիրներ,
89 մատուռներ,
5 վիշապ-քարակոթողներ,
1 մենհիր,
6 կոթողներ,
279 խաչքարերի խմբեր,
159 առանձին խաչքարեր,
2 հուշաղբյուր-կոթողներ,
25 Երկրորդ աշխարհամարտին նվիրված հուշարձաններ,
2 անվանի գործիչներին նվիրված հուշարձաններ,
107 դամբարանադաշտեր,
14 առանձին պահպանված դամբարաններ,
252 գերեզմանոցներ,
71 տապանաքարերի խմբեր,
33 առանձին պահպանված տապանաքարեր:
Թվարկված հուշարձանները, որոնք գործնականում ներկայացնում են տարածաշրջանում հայտնի աշխարհիկ և հոգևոր գործառություն ունեցող հուշարձանների համարյա բոլոր տեսակները, ժամանակագրորեն անընդմեջ ընդգրկում են առնվազն Ք.ա. 15-րդ հազարամյակից մինչև 20-րդ դարը, այսինքն՝ քարե դարից մինչև մեր ժամանակները: Դրանք տեղաբաշխված են Սևանա լճի շուրջը ոչ հավասարաչափ. հուշարձանների ամենախիտ տեղաբաշխումներն առանձնանում են լճի արևմտյան, հարավ-արևմտյան և առավելապես՝ հարավային կողմերում, հաճախ կազմելով տարաժամանակ ու տարաբնույթ հուշարձաններից բաղկացած համալիրներ (բրոնզ- երկաթեդարյան կիկլոպյան ամրոցների, բնակատեղիների, դամբարանադաշտերի, գյուղատեղիների, եկեղեցիների, գերեզմանոցների համադրմամբ), որոնք ներկայացնում են մի ուրույն պատմա- աշխարհագրական և մշակութային միջավայր:
Գեղարքունիքի մարզպետարանում քննարկվեցին արտոնագրային ձկնորսության նոր կարգի ներդրման հետ կապված հարցեր
Մարտի 28-ին Գեղարքունիքի մարզպետ Գնել Սանոսյանն անցկացրեց աշխատանքային խորհրդակցություն, որին մասնակցեցին ՀՀ բնապահպանության փոխնախարար Այսեր Ղազարյանը, ՀՀ բնապահպանության նախարարի իրավախորհրդատու Կարեն Ճենտերեճյանը, «Սեւան Ազգային պարկ» -ի տնօրեն Վահե Գուլանյանը, մարզպետարանի աշխատակազմի գյուղատնտեսության եւ բնապահպանության վարչության պետ Համբարձում Համբարձումյանը, մարզի տարբեր տարածաշրջաններից Սևանա լճում ձկնորսությամբ զբաղվող անձինք: Խորհրդակցության նպատակն էր՝ համատեղ ուժերով քննարկել ՀՀ բնապահպանության նախարարության կողմից մշակման փուլում գտնվող պիլոտային ծրագիրը, որն առնչվում է Սևանա լճում արդյունագործական ձկնոսությունը իրավական դաշտ տեղափոխելուն: «Հաշվի առնելով, որ դուք զբաղվում եք ձկնորսությամբ, մենք կազմակերպել ենք այս քննարկումը, որպեսզի «Սևանի մասին» ՀՀ օրենքի համապատասխան բաժնի վերամշակման հարցում ներառենք նաև ձեր կարծիքներն ու առաջարկությունները, որի արդյունքում պետք է ունենանք շատ արդյունավետ փաստաթուղթ»,- ձկնորսությամբ զբաղվողներին դիմեց Գեղարքունիքի մարզպետ Գնել Սանոսյանը:
«Օրենքի համապատասխան ոլորտի վերամշակման հարցում ի հայտ են գալիս բազմապիսի խնդիրներ, որոնք պետք է կարգավորվեն իրավական տեսանկյունից: Ուստի մենք որոշեցինք այդ աշխատանքների ընթացքում լսել նաև ձեր կարծիքը, որպեսզի այդ փաստաթուղթը իրավական տեսանկյունից ունենա ամուր և կայուն հիմքեր: Դրա համար մեզ որոշակի ժամանակ է պետք, որպեսզի դիտարկենք բոլոր մանրուքներն ու ոլորտում առկա առանձնահատկությունները: Այստեղ շտապողականությունը կարող է բերել անցանկալի հետևանքների» ,- նշեց բնապահպանության նախարարի տեղակալ Այսեր Ղազարյանը:
Սևանա լճում ձկնորսությամբ զբաղվող անձինք խնդրեցին պետական մարմինների ներկայացուցիչներին՝ հնարավորինս արագացնել արտոնագրային ձկնորսության նոր կարգի ներդրումը, որպեսզի մի կողմից պետությունը շահի, իսկ մյուս կողմից իրենք իրավական դաշտում գործելու հնարավորություն ունենան: «Մենք ավելի մտահոգված ենք ձկնորսության կանոնակարգմամբ ու այն ծանր իրավիճակով, որ առկա է այս ոլորտում: Այդ ձուկը, որ որսվում է հիմա առանց կանոնակարգման ու անօրինական դաշտում, մեր վաղվա պաշարն է, որը պիտի թե՛ մեր ազգին կերակրի, թե՛ ձկնորսներիս համար մնա ապրուստի միջոց: Եթե դուք մեզ տալիս եք արտոնագիր ու որսված ձկան արտահանման հնարավորություն, ապա մենք ձեզ հետ միատեղ լուծում ենք երկու կարևոր խնդիր՝ սիգի ձվադրության շրջանում բացառում ենք որևէ ձկնորսի մուտքը դեպի լիճ, իսկ առհասարակ կանխում ենք սիգի մանրաձկան որսը: Այդ դեպքում մենք կունենանք սիգի բնական ու կայուն վերարտադրություն, ձկան առատ պաշարներ» ,-նշեցին ձկնորսները:
ՀՀ բնապահպանության նախարարի իրավախորհրդատու Կարեն Ճենտերեճյանը ներկայացրեց արտոնագրային ձկնորսության նոր կարգի սահմանման հետ կապված պիլոտային ծրագրի մշակման ընթացքը, առաջիկա անհրաժեշտ անելիքները: «Մեր հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Սևանա լճում ավելի քան 90 տոկոսով առկա են միայն սիգի պաշարներ: Բայց մենք պետք է մտածենք նաև կարասի և խեցգետնի, ինչպես նաև իշխանի որսի արտոնման մասին, որոնք ժամանակի ընթացքում կարող են բազմանալ ու հասնել արդյունագործական քանակի: Մենք պետք է համատեղ քննարկենք օգտագործվող որսի ցանցերի տեսակների ու չափսերի, լողամիջոցների գրանցման հետ կապված խնդիրները, բազմաթիվ այլ կարևոր հարցեր, որպեսզի ոչ մի բաց տեղ չմնա նոր կանոնակարգում» ,-նշեց Կարեն Ճենտերեճյանը:
Ամփոփելով խորհրդակցությունը՝ մարզպետ Գնել Սանոսյանը և փոխնախարար Այսեր Ղազարյանը հավաստիացրեցին, որ նման ձևաչափով քննարկումներ առաջիկայում ևս կհրավիրվեն, մինչև որ ուժի մեջ կմտնի Սևանա լճում արտոնագրային ձկնորսության նոր կանոնակարգը: «Շուրջ 18 տարի այս ոլորտը գտնվել է չկանոնակարգված վիճակում, և իրավիճակի շտկումը մեզնից որոշակի ժամանակ է պահանջում: Այս կարգի քննարկումները, համոզված ենք, կբերեն ցանկալի արդյունքների: Ամենադրականն այն է, որ խնդրի կարգավորմամբ շահագրգռված են թե պետությունը, թե ձկնորսները: Կարվի հնարավորը, որպեսզի առաջիկա ամիսների ընթացքում արտոնագրային ձկնորսության նոր կանոնակարգը դրվի գործողության մեջ, որից հետո մենք այս ոլորտում կգնանք երկարաժամկետ ու արդյունավետ կառավարման, ու այլևս խոսք չի կարող լինել ապօրինի ձկնորսության մասին» ,-նշեց փոխնախարարը: