Category: Ամրոց-բնակատեղիներ

Տեղադրությունը, կառուցվածքը և պատմությունը. գտնվում Է ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Մարտունի և Այգուտ գյուղերի միջև, Մարտունի գյուղից մոտ 6 կմ հյուսիս-արևմուտք, Այգուտ գյուղից 3 կմ հյուսիս-արևելք: Ամրոցը տեղադրված է Մուրղուզի լեռնաշղթայի հարավային փեշերին, Գետիկ գետի աջ ափին, Աղջաղալա կոչվող գյուղատեղիից (այստեղ պահպանվել են շինությունների և եկեղեցու մնացորդներ, խաչքարեր) 1 կմ հարավ-արևմուտք, ՙԿարմիր եղցի՚ կամ Հին Գետիկի վանքի հյուսիսային տեսադաշտի դիմաց վեր խոյացող Աղջաղալա լեռան գագաթին: Մատչելի է Այգուտ և Մարտունի գյուղերից դեպի սարահարթ տանող ճանապարհով, ապա ամրոցի բարձունքը ոտքով հաղթահարելով: Դղյակը շարված է տեղական, սպիտակավուն երանգ ունեցող կրաքարի ճեղքված բեկորներով ու կրաշաղախով: Հուշարձանը ներքուստ ամբողջովին լցված է փլատակներից առաջացած քարակույտերով և ներքին հատակագծային տեսանելի որոշակիություն չունի: Հուշարձանի համատեքստում պահպանվել են նույն անունը կրող ընդարձակ բնակատեղին` 13-14-րդ դդ. եկեղեցու ավերակներով և մի քանի գերեզմանոցներով, որոնց հուշակոթողների թվագրությունը ևս վերաբերում է 10-14-րդ դդ.:

«Բերդի գլուխ» ամրոցը կառուցվել է մ.թ.ա. II-I հազարամյակների ընթացքում: Գտնվում է Գավառ քաղաքի Հացառատ թաղամասի հյուսիս-արևմտյան մասում` սարահարթի զառիթափին: Սարահարթի հյուսիսային լանջը ավելի քիչ թեքություն ունի, քան հարավայինը, ծածկված է խոշոր ժայռերով, ինչի արդյունքում լանջը դարձել է անանցանելի: Հարավային լանջին երևում են կացարանների հետքեր, որտեղ որպես պատ օգտագործվել են վերևից գլորված խոշոր ժայռաբեկորները:

«Բերդի գլուխ» ամրոցը ունեցել է երկու շինարարական շրջան` մինչուրարտական և ուրարտական: 1827 թվականին «Բերդի գլուխ» ամրոցում հայտնաբերվել է ուրարտական թագավոր Ռուսա I թողած արձանագրությունը: Ամրոցը չորս կողմից շրջապատված է եղել ամուր պարիսպներով, որոնք ունեցել են բարձր աշտարակներ: Միջնապարսպով այն բաժանվել է երկու մասի` արևմտյան և արևելյան: Արևմտյան մասը ավելի քիչ տարածություն է գրավել, իսկ արևելյան ընդարձակ մասը եղել է պարսպապատված բնակավայր:

Ամրոցի գլխավոր մուտքերը գտնվել են հյուսիս-արևելյան և հարավ-արևմտյան անկյուններում, որտեղից պարսպապատված ճանապարհները ձգվել են դեպի միջնաբերդ: Միջնաբերդը հին ժամանակներից ի վեր օգտագործվում է որպես գերեզմանոց: Այս հուշարձանին որպես ենթահուշարձան հաշվառված է 1374թ. կառուցված ս. Ստեփանոս մատուռը` բազմաթիվ խաչքարերով : Գավառ քաղաքի կենտրոնական մասում, որտեղ այժմ պետական թատրոնի շենքն է, եղել է մեծ դամբարանադաշտ: Դամբարանադաշտում կատարված հնագիտական պեղումների ընթացքում բացված դամբարանից գտնված իրերը առնչվում են «Բերդի գլուխ» ամրոցի դամբարանային համալիրներին: Նման դամբարաններ բացվել են նաև ամրոցի հարավային լանջին, իսկ «Խաչեր» կոչվող սարահարթի հարավային լանջին հայտնաբերվել ու պեղվել է մի քարայր, որում կատարվել էր խմբային թաղում: Թաղումներում հայտնաբերված կավանոթները թվագրվում են մ.թ.ա. IX-VIII դարերով: Դամբարանների զգալի մասը պեղել է նշանավոր հնագետ, ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը:

«Բերդի գլուխ» ամրոցն իր շրջակայքում աղբյուր կամ առու չի ունեցել: Արհեստական գետնուղով կապվել է Գավառագետի հետ, որտեղից ջուր է բերվել ամրոց: 1964 թ. բացվել է գետնուղու մի հատված, որտեղից հայտնաբերվել են 8-10սմ. տրամագծով լավ թրծված կավե խողովակներ: Գավառագետի վրայի սալաքարերից կառուցված կամուրջը պահպանվել է առ այսօր: Այն Հայկական լեռնաշխարհի եզակի կառույցներից է:

Օգտագործված գրականություն
Միքայելյան Գ.Հ., «Սևանի ավազանի կիկլոպյան ամրոցները», Երևան, 1968թ.

Մեծեփի ամրոցը գտնվում է Սևան քաղաքից մեկ կիլոմետր դեպի հյուսիս ընկած մի բարձունքի վրա, որը Փամբակի լեռնաշղթայի ամենահարավային գագաթներից մեկն է։ Բարձունքը արևելքից, հարավից և արևմուտքից խիստ թեքությամբ, կոնաձև վեր է խոյանում, որի լանջերը ծածկված են հրաբխային տուֆի կամ այլ կոնգլոմերատի բեկորներով։ Գագաթը շրջապատից բարձր է մոտ 600 մետր և խիստ դժվարամատչելի է։ Տեղացիների մոտ բարձունքը հայտնի է «Մեծեփ» անունով, որի վրա կա ավերակ մի մատուռ, նույն անունով։
Գագաթի կոնֆիգուրացիային համապատասխան, եզրերով անցնում են կիկլոպյան ամրոցի պարիսպների հիմքերը, որոնց բարձրությունը տեղ-տեղ պահպանվել է մեկ-երկու շար քարերով։ Ամրոցն ունի 225 մետր երկարություն և 25-30 մետր լայնություն։ Պարիսպների վրա կան երեք աշտարակի հետքեր, որոնցից մեկը կառուցած է միջնաբերդի հյուսիսարևմտյան անկյունում, մյուս երկուսը, նույն չափերով, գտնվում ն հյուսիսարևելյան անկյուններում։ Այդ աշտարակների միջև ընկած պարսպի կենտրոնում երևում է ամրոցի մուտքի բացվածքը։ Հյուսիս-արևմտյան աշտարակից մոտ 50 մետր հեռու սկսվում է արտաքին պարիսպը։ Այս պարսպին զուգահեռ, հյուսիս արևելյան լանջով 35-40 մետր հեռու նկատվում է երրորդ պարիսպը, սակայն նա չի շարունակվում մինչև վերջ։ Պարիսպների կառուցվածքը նույնն է, ինչ Լճաշենի ամրոցի հին շրջանի պարիսպները, միայն այստեղ քարերն ավելի փոքր ու տափակ են։
Ամրոցի ներսում և դրանից դուրս նկատվում են կացարանների ավերակների հետքեր։ Մեծեփը գտնվում է Լճաշենից մոտ հինգ կիլոմետր հեռավորության վրա։ Այստեղից դեպի չորս կողմ բացվում են գեղատեսիլ հորիզոններ։ Լեռան գագաթից երևում է լճի գրեթե ամբողջ հայելին, ափերով հանդերձ, իսկ դեպի արևմուտք՝ Հրազդան գետի հովիտը, Սևան-Երևան խճուղիով մինչև Հրազդան քաղաքը։ Այս բոլորը թույլն տալիս ենթադրելու, որ Մեծեփ անունով լեռան գագաթին եղած կիկլոպյան ամրոցը, հավանորեն, հանդիսացել է Լճաշենի ամրոցի հեռավոր մատույցներում մի պահակային կետ։
Լճաշենի ամրոցի մոտ, երկու կիլոմետր դեպի հյուսիս, վերջերս բացված լճի հատակում, բազմաթիվ դամբարանների հետ հայտնաբերվեց նաև մի փոքր բնակավայր, որի ընդհանուր տարածությունը քիչ է կես հեկտարից։ Այս բնակավայրի ավերակները գտնվում են երկարավուն մի բլրակի վրա, որն իր շրջապատից բարձր է 5-6 մետր։ Դիտելով հյուսիսային ծայրամասում պահպանված, կանոնավոր շարքով պարսպի հատվածը (12 մետր), կարելի է ենթադրել, որ այստեղ հնում եղել է ինչ-որ կառույց, որը կապված է եղել Լճաշենի ամրոցի հետ, գուցե, որպես մոտակա պահակակետ։ Հնարավոր է նաև, որ այդպիսի պահակային կետ է ծառայեկ Ցամաքաբերդ գյուղից դեպի հարավ ընկած բարձունքի գագաթին եղած երբեմնի ամրոցը, որը մինչև լճի իջնելը մի թերակղզի էր։ Այդտեղից երևում է ինչպես Լճաշենի ամրոցը, այնպես էլ Մեծեփի գագաթը։ Այս ամրոցը, ինչպես և Սևանա կղզում եղած ամրոցը նույնպես պաշտպանել են Լճաշենի մատույցները հանկարծակի Սևան-Դիլիջան ուղղությամբ։

Օգտագործված գրականություն
Գ.Հ. Միքայելյան, «Սևանի ավազանի կիկլոպյան ամրոցները», Երևան 1968թ

Գտնվում Է Գավառ քաղաքից 12 կմ հարավ-արևելք, Գավառ-Մարտունի ավտոխճուղուց ձախ, Սևանա լճի արևմտյան ափին, ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Կարմիրգյուղ գյուղի վարչական տարածքում, նրանից 8,5 կմ հարավ-արևելք: Ամրոցը տեղադրված է մի ընդարձակ հրվանդանի վրա, շուրջ 30.0 հա տարածությամբ, երեք կողմերից շրջապատված է լճի ջրերով: Տարածքը զբաղեցված է միջնադարյան Քանագեղ կամ Մանուչարի Դոլակներ կոչվող ընդարձակ գյուղի ավերակներով: Կիկլոպյան պարսպի հետքերը նկատելի են ամրոցի հյուսիս-արևմտյան կողմում, այնուհետև դրանք թեքվում են դեպի արևմուտք և ապա հարավ՝ 900 մ ընդհանուր երկարությամբ: Ամրոցբնակատեղիի մնացած կողմերը պարսպապատ չեն դրանց անմատչելի` խիստ զառիթափ և քարքարոտ լինելու պատճառով: Այստեղ եղած երեք փոքր ձորակներն էլ, որոնք կարող էին դեպի ամրոց ներխուժման տեղամասեր ծառայել, ափից ափ փակված են երեք շարք պարիսպներով: Պարիսպների արտաքին կողմից նկատելի են 7 տարբեր ձևի ու մեծության աշտարակների մնացորդներ: Նրանցից 4-ը կիսաշրջանաձև են, հավանորեն վերակառուցված ուշ շրջանում, իսկ 3-ը՝ քառակուսի: Ամրոց մտնող ճանապարհը արևմուտքից է և երկու կողմերից պարսպապատված մոտենում է միջնաբերդին: Միջնաբերդը այստեղ բավականին փոքր է և նման է բարձրադիր կետում կառուցված մի առանձին շինության: Ամրոցի հյուսիս-արևմտյան մասում և շրջակայքում նկատելի են կացարանների հիմքեր: Ամրոցի պահակակետը գտնվում է նրանից 2 կմ դեպի հարավ, մի ժայռոտ բլրի վրա և իրենից ներկայացնում է մի առանձին՝ ավելի փոքր ծավալների ամրոց: 22 Քանագեղի հնավայրը ներառում է նաև թվով շուրջ 50 դամբարաններ, որոնցից առավել խոշորները (9 դամբարան), հարավային կողմում կազմում են մի առանձին խումբ: Դամբարանադաշտում 1999-2002 թթ. պեղումներ է իրականացրել ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արշավախումբը:

Դամբարանաբլուրների կրոմլեխների տրամագծերը հասնում են մինչև 15 մ: Ք.ա. 15-րդ դ. վերջին քառորդի և 14-րդ դ. ա ռաջին կեսի նյութական մշակույթի ուշագրավ նմուշներ (խեցանոթներ, մետաղյա իրեր, վանակատե նետասլաքներ, տարատեսակ ուլունքներ, զարդեր ձուլելու երկփեղկ կաղապարներ, կավե հալոց, հեմատիտե միտանիական կնիք) է տրամադրել, մասնավորապես, N3 դամբարանային կառույցը՝ իր 3 թաղման խցերով: Դատելով այստեղ իրականացված թաղման ծեսից և նյութական մշակույթի մնացորդներից, ենթադրվել է, որ նրա «տերը» հասարակական բարձր կարգավիճակ ունեցող մետաղագործ է եղել:

Տեղադրված է ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի նույնանուն գյուղի հարավային և արևմտյան կողմերում գտնվող բարձունքի վրա, որը շրջապատի նկատմամբ վեր է խոյանում 50-60 մ: Մատչելի է Ծովակ գյուղից սարահարթ տանող ճանապարհը հետիոտն կերպով հաղթահարելով կամ Ծովակ-Լճավան ավտոճանապարհով սարահարթի վրա բարձրանալով, ինչպես նաև Կարճաղբյուր գյուղից Մարտունի-Վարդենիս հին ճանապարհն օգտագործելով: Միջնաբերդը մխրճված է եղել լճի մեջ և երեք կողմերով շրջապատված է եղել անմատչելի զառիթափերով, իսկ հարավային մասով միացել բնակատեղիին: Հզոր պարսպապատնեշների շնորհիվ ամրոցը բոլոր կողմերից անմատչելի է դարձել: Պարիսպների և կացարանների պատերի կառուցման տեխնիկան նույնն է՝ խոշոր, անտաշ, միմյանց վրա առանց շաղախի շարված բազալտե քարեր: Այն գոյություն է ունեցել առնվազն Ք.ա. II հազարամյակի վերջերից և I հազարամյակի սկզբներից: Վանի թագավորության տիրակալ Սարդուր II-ը (Ք.ա. 764-735 թթ.) 751 թ. կամ 750 թ. գրավել և ավերել է այն, ապա վերակառուցել՝ հարմարեցնելով իր պահանջներին: Ամրոցի հյուսիսային եզրի ժայռի վրա նա թողել է մի սեպագիր արձանագրություն, որից տեղեկանում ենք, որ ամրոցն ու շրջակա տարածքը կոչվել են Արքուկինի երկիր:

Լճաշենի ամրոց-բնակատեղին գտնվում է ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Լճաշեն գյուղի հարավային ծայրամասում բարձրացող բլուրների վրա և զբաղեցնում առավել քան 35.0 հա տարածք: Տարածվում է 15 բլուրների, նրանց լանջերի ու ձորակների վրա: Ամրոցն իր դիրքով 50-100 մ հարաբերական բարձրությամբ իշխում է շրջակայքի վրա: Ամրոցի և բնակատեղիի արտաքին պարիսպների ընհանուր երկարությունը հասնում է շուրջ 5000 մետրի: Տարածքը և շրջակայքը խիստ քարքարոտ է, ծածկված կացարանների մնացորդներով: Լճաշենի ամրոցն ունի 2 միջնաբերդ և 22 մանր ու խոշոր քարաբուրգեր ու աշտարակներ: Ամրոց-բնակատեղին շրջապատող բարձր ու լայն պարիսպները կառուցված են բազալտի խոշոր ժայռաբեկորներից, որոնք անտաշ են, սակայն պարսպի որմերում հարմարեցված են այնպես, որ դրանց հարթ կողմերը նայում են դուրս:
Պարսպի լայնությունը միջինում 3,5 մ է, իսկ խոցելի տեղերում և միջնաբերդի մուտքերի մոտ հասնում է 5 և ավելի մետրի:
Լճի նահանջից հետո այստեղ պեղվել են թվով 430 դամբարաններ և 31 դամբարանաբլուրներ, որոնք տրամադրել են Ք.ա. IV հազարամյակից մինչև Ք.ա. II հազարամյակի երկրորդ կեսերին վերաբերվող նյութական մշակույթի մնացորդներ: Վաղ շրջանի թաղումները (Ք.ա. IV — III հազարամյակներ) ներկայացված են քարարկղային և վերգետնյա թաղումներով, Ք.ա II հազարամյակի առաջին կեսի թաղումները՝ հիմնահողային խցերով են: Ք.ա II հազարամյակի երկրորդ կեսի թաղումները հիմնականում, կրկին, դառնում են քարարկղային: Լճաշենի հնագիտական ուշագրավ հուշարձանների շարքում է նաև Վանի թագավորության Արգիշտի I արքայի թողած սեպագիր արձանագրությունը:
Այս արձանագրության մեջ Արգիշտի I-ը պատմում է դեպի Սևանա լճի ավազանը կատարած իր արշավանքի և Իշտիկունի քաղաքի գրավման մասին, որն էլ, հավանաբար, հենց Լճաշենի ամրոց-բնակատեղին է:
Արձանագրությունն արված է ժայռաբեկորի վրա, որը նախկինում, մինչև լճի ջրերի իջեցումը եղել է ափամերձ գոտի և նայել է դեպի լիճը, իսկ այժմ գտնվում է գյուղի կապի բաժանմունքի հարևանությամբ:
Արձանագրությունը, լինելով Վանի թագավորության վիմագրական տարեգրության մի փայլուն օրինակ, լրացնում է Լճաշեն գյուղի հնագիտական հուշարձանների ուշագրավ համալիրը և լույս սփռում Գեղարքունիքի հնագույն պատմության իրադարձությունների վրա ընդհանրապես:

Շարունակել կարդալ “Լճաշենի կիկլոպյան ամրոց-բնակատեղի”